Hava Koşulları
Çalışanların sağlığı ve güvenliği üzerinde çevresel faktörler önemli bir rol oynamaktadır. Bu faktörlerin başında da hava koşulları gelmektedir. Bu noktada aşırı sıcak, aşırı soğuk veya rüzgârlı hava koşulları, çalışanların fizyolojik dengelerini zorlayarak hem sağlık sorunlarına hem de iş kazalarına yol açabilmektedir. Özellikle inşaat sektörü gibi açık alanda ve yüksek riskli işlerde çalışanlar için hava koşullarının olumsuz etkileri daha belirgin şekilde hissedilmektedir.
Sıcak havalarda ısı stresi, soğuk havalarda soğuk stresi, rüzgârlı havalarda ise yüksekten düşme, ekipman devrilmesi ve görüş kaybı gibi durumlar ön plana çıkmaktadır. Dolayısıyla çalışanların korunması için risklerin tanımlanması, belirtilerin bilinmesi ve uygun önlemlerin alınması kritik öneme sahiptir.
A) Sıcak Havada Çalışma
Sıcaklık arttığında, insan vücudu terleme ve damar genişlemesi gibi mekanizmalarla ısısını düzenlemeye çalışır. Ancak çevresel koşullar ve iş yükü bu termoregülasyon mekanizmalarının etkinliğini bozabilir. Bu durum ısı stresi olarak adlandırılır. Isı stresi, yalnızca çevresel sıcaklıktan değil; aynı zamanda nem, güneş radyasyonu, hava akımı (rüzgâr), yapılan fiziksel efor ve giyilen giysi veya kişisel koruyucu donanım gibi faktörlerden etkilenir.
Uzun süreli maruziyet halinde bu faktörler vücudun iç ısısını dengede tutma kapasitesini aşabilir ve çeşitli ısıya bağlı sağlık sorunlarına yol açabilir. Bunlar arasında sıcak bitkinliği, sıcak krampları, sıcak çarpması ve isilik gibi durumlar yer alır. Ayrıca terleme yoluyla su ve elektrolit kaybı, metabolik ısının artışı ve bireyin fiziksel kapasitesi de ısı stresinin etkilerini belirleyen önemli unsurlardır.
Özetle ısı stresi, çevresel ve bireysel faktörlerin etkileşimi sonucu vücudun sıcaklık dengesini koruyamaması ile ortaya çıkan ve önlem alınmadığında ciddi sağlık riskleri doğurabilen bir durumdur. Sıcak hava kaynaklı karşılaşılabilecek başlıca sağlık sorunlarına dair açıklamalar aşağıda belirtilmektedir.
Sıcak Çarpması
Sıcak çarpması, vücudun sıcaklık düzenleme mekanizmalarının başarısız olduğu ve iç ısının tehlikeli seviyelere yükseldiği ciddi bir ısı rahatsızlığıdır. Genellikle vücut artık terleyememekte ve metabolik ısı ile çevresel ısının birleşimi sonucu vücut sıcaklığı kısa sürede 40 °C veya daha yüksek değerlere ulaşabilmektedir. Tedavi edilmezse hayatı tehdit eden organ hasarları (beyin, böbrek, kalp) gelişebileceğinden acil müdahale gerektirmektedir. Fizyolojik olarak terlemenin durması ile vücut ısısı hızla artmakta, kan damarları genişlemekte ve kalp hızlı çalışmaktadır.
🩺 Belirtiler:
- Kuru, sıcak ve kızarık (terleme durur)
- 40 °C ve üzeri vücut sıcaklığı
- Hızlı ve güçlü nabız
- Zihin bulanıklığı, konuşma bozukluğu, koordinasyon kaybı
- Titreme, üşüme hissi, baş dönmesi, bulantı, kusma
🚑 İlk Yardım ve Önleme:
- Çalışma saatleri yeniden planlanmalı ve sabah erken veya akşamüstü gibi daha serin zaman dilimleri değerlendirilmeli,
- Hafif, nefes alabilen giysiler kullanılmalı,
- Rahatsızlanan çalışan derhal serin ve gölgeli bir alana taşınmalı,
- Vücut sıcaklığını düşürmek için ıslak havlu, duş veya fan kullanılmalı,
- Sıvı ve elektrolit takviyesi sağlanmalı,
- Bilinç bulanıklığı veya nörolojik bozukluk varsa acil tıbbi yardım çağırılmalıdır.
Sıcak Bitkinliği
Sıcak bitkinliği, vücudun yüksek sıcaklık altında su ve elektrolit kaybına verdiği tepkinin bir sonucu olup vücudun normal sıcaklık kontrol mekanizmalarının baskılanması ve sıvı-elektrolit dengesinin bozulması ile ortaya çıkmaktadır. Sıcak bitkinliği, özellikle aşırı sıcak ve nemli ortamda çalışan işçilerde sık görülmekte ve sıcak çarpması öncesi bir uyarı niteliği taşımaktadır. Terleme yoluyla su ve sodyum kaybı, kan hacminde azalmaya ve düşük tansiyona yol açmakta, metabolik ısının vücutta birikmesi ise halsizlik ve yorgunluk hissi oluşturmaktadır.
🩺 Belirtiler:
- Yoğun terleme ve nemli cilt
- Baş dönmesi ve halsizlik
- Bulantı, kusma ve iştahsızlık
- Hızlı ama zayıf nabız
- Baş ağrısı ve konsantrasyon güçlüğü
- Kaslarda kramplar ve genel güçsüzlük
🚑 İlk Yardım ve Önleme:
- Sık sık gölgeli veya serin alanlarda molalar verilmeli,
- Hafif ve hava geçirgen giysiler giyildiğinden emin olunmalı,
- Rahatsızlanan çalışan sıcak ve nemli ortamdan uzak, serin bir alana taşınmalı,
- Dinlenme ve yatay pozisyon sağlanmalı,
- Bol su ve gerekirse elektrolit içeren sıvılar verilmelidir.
Sıcak bitkinliği, genellikle ciddi sağlık sorunlarına yol açmadan tedavi edilebilir; ancak belirtiler göz ardı edilirse sıcak çarpmasına dönüşebilir ve bu durum hayatı tehdit edebilir.
Sıcak Krampları
Sıcak krampları, aşırı terleme sonucu vücutta meydana gelen su ve elektrolit kaybının bir sonucudur. Özellikle sodyum, potasyum ve magnezyum gibi minerallerin azalması, kasların normal şekilde kasılıp gevşemesini engellemekte ve ağrılı kas spazmlarına yol açmaktadır. Sıcak krampları genellikle uzun süreli fiziksel efor ve yüksek sıcaklığa maruziyetin bir etkisi olarak görülmekte ve yorgunluk hissi eşlik edebilmektedir.
🩺 Belirtiler:
- Karın, kol veya bacaklarda kas ağrısı ve spazmlar
- Aşırı terleme ile birlikte güçsüzlük ve yorgunluk hissi
- Kasların sertleşmesi veya aniden kasılması
- Hidrasyon eksikliği belirtileri (susuzluk, ağız kuruluğu).
🚑 İlk Yardım ve Önleme:
- Çalışma sırasında dönüşümlü dinlenme molaları ve yeterli hidrasyon sağlanmalı,
- Hafif ve teri geçiren giysiler kullanılmalı,
- Fiziksel efor geçici olarak azaltılmalı ve serin bir alanda dinlenme sağlanmalı,
- Kramp olan kas nazikçe gerilmeli ve masaj yapılmalı,
- Susuzluk giderilmeli ve gerekirse tuz veya elektrolit takviyesi yapılmalıdır.
İsilik
İsilik, aşırı terleme sonucu cildin gözeneklerinin tıkanması ve terin cilt altında birikmesi ile oluşan bir cilt tahrişi durumudur. Genellikle sıcak, nemli ve havasız ortamlarda uzun süre çalışmak, cildin terleme yoluyla ısı kaybını engellemekte ve mikroskobik ter kanallarının tıkanmasına yol açmaktadır.
İsilik genellikle ciddi sağlık sorunlarına neden olmasa da rahatsızlık vermekte ve cilt enfeksiyonu riskini artırabilmektedir. Genellikle boyun, üst göğüs, dirsek kıvrımları, kasık ve göğüs altı gibi ter birikiminin yoğun olduğu bölgelerde görülmektedir. Tıkanan ter kanalları nedeniyle cilt yüzeyinde küçük kabarcıklar ve kızarıklık oluşabilmekte, tahriş ve kaşıntı cilt bariyerini zayıflatabilmekte ve özellikle sürtünme olan bölgelerde inflamasyon gelişebilmektedir.
🩺 Belirtiler:
- Kızarık küçük kabarcıklar veya pullanma
- Kaşıntı, yanma veya rahatsızlık hissi
🚑 İlk Yardım ve Önleme:
- Cilt serin ve kuru tutulmalı; gerekirse soğuk duş veya ılık suyla temizlenmeli,
- Terlemeyi azaltacak hafif ve hava geçiren giysiler kullanılmalı,
- Gölgelik veya serin alanlarda sıkça dinlenilmeli,
- Kaşıntı ve tahrişin şiddetli olduğu durumlarda cildi tahriş etmeyen nemlendirici veya uygun cilt bakım ürünleri kullanılmalıdır.
B) Soğuk Havada Çalışma
Soğuk havada çalışma düşük sıcaklık, rüzgâr ve nemli koşullara maruz kalmayı içermektedir. İnsan vücudu, titreme ve damar daralması gibi mekanizmalarla ısı kaybını sınırlamaya çalışmaktadır. Ancak aşırı veya uzun süreli maruziyet bu mekanizmaların etkinliğini azaltabilmekte ve soğuk stresi olarak adlandırılan durumu ortaya çıkarabilmektedir.
Soğuk stresi; vücut sıcaklığının düşmesi, hipotermi, soğuk ısırması, siper ayağı veya pernio gibi sağlık sorunları ile sonuçlanabilir. Ayrıca soğuk ortamda yorgunluk ve enerji kaybı gibi etkiler de gözlenmektedir. Dolayısıyla soğuk hava koşullarında çalışanların korunması ve erken uyarı sistemlerinin uygulanması önemlidir. Soğuk hava kaynaklı karşılaşılabilecek başlıca sağlık sorunlarına dair açıklamalar aşağıda belirtilmektedir.
Hipotermi
Hipotermi, vücudun ürettiği ısı ile kaybettiği ısının dengelenememesi sonucu vücut sıcaklığının 35 °C’nin altına düşmesi ile ortaya çıkan ciddi bir durumdur. Soğuk ortamda uzun süre kalmak, ıslak giysi kullanmak veya yetersiz beslenme hipotermi riskini artırmaktadır. Tedavi edilmezse organ hasarı ve bilinç kaybı gelişebilir.
🩺 Belirtiler:
- Titreme ve üşüme
- Bitkinlik, uyuşukluk ve düşük enerji
- Kafa karışıklığı, çevreyi tanımama
- Geveleyerek veya yavaş konuşma
- Koordinasyon eksikliği ve sakarlık
- Bilinç kaybı
- Yavaş nefes alma ve zayıf nabız
🚑 İlk Yardım ve Önleme:
- Çalışma saatleri ve molalar soğuk ortamın etkilerini azaltacak şekilde planlanmalı,
- Vücut ısısını yükseltmek için battaniye veya sıcak içecekler kullanılmalı,
- Rahatsızlanan çalışan derhal soğuktan korunmuş, sıcak bir alana taşınmalı,
- Islak giysiler çıkarılmalı ve kuru giysiler giydirilmeli,
- Bilinç kaybı varsa acil tıbbi yardım çağrılmalıdır.
Soğuk Isırması
Soğuk ısırması, derinin ve dokuların donması sonucu ortaya çıkan ve kalıcı hasara neden olabilen ciddi bir rahatsızlıktır. Özellikle el, ayak, burun ve kulak gibi ekstremitelerde görülmektedir.
🩺 Belirtiler:
- Kırmızı, beyaz veya gri/mor cilt rengi
- Uyuşukluk ve karıncalanma
- Yanma, ağrı veya kaşıntı hissi
- Deride kabarcık oluşumu ve sertleşme (balmumu görünümü)
🚑 İlk Yardım ve Önleme:
- Koruyucu giysi ve eldiven, çorap gibi ekipmanlar kullanılmalı,
- Sıcak içeceklerle vücut ısısı desteklenmeli,
- Islak giysi ve ayakkabılar çıkarılmalı,
- Etkilenen bölge soğuktan uzaklaştırılmalı ve sıcak su veya vücut ısısı ile nazikçe ısıtılmalıdır.
Siper Ayağı
Siper ayağı, ayağın soğuğa ve ıslak koşullara uzun süreli maruziyeti sonucu gelişen bir durumdur. Uzun süreli nemli ve soğuk ortamda kalan ayaklarda kan dolaşımı bozulmakta ve doku hasarı başlamaktadır.
🩺 Belirtiler:
- Kırmızı veya lekeli cilt
- Karıncalanma, hissizlik
- Ağrı ve bacak krampları
- Ödem ve kabarcık oluşumu
- Açık yaralar, kaşıntı hissi
- Deri altında kanama veya kangren (ileri vakalar)
🚑 İlk Yardım ve Önleme:
- Soğuk ortamda uzun süreli kalmak sınırlandırılmalı,
- Koruyucu ve su geçirmez ayakkabılar giyilmeli,
- Ayaklar kuru ve sıcak tutulmalı,
- Islak çorap ve ayakkabılar derhal değiştirilmeli,
- Ağrı veya renk değişikliği gözlemlendiğinde derhal müdahale edilmelidir.
Pernio
Pernio, ellerin ve ayakların tekrarlayan şekilde soğuğa maruz kalması ile kılcal damarlarda hasar oluşması sonucu meydana gelen şişme ve inflamasyondur. Genellikle hafif soğuk koşullarda ortaya çıkmakta ve kronik maruziyet ile şiddetlenebilmektedir.
🩺 Belirtiler:
- Kızarıklık ve morarma
- Kaşıntı ve yanma hissi
- Kabarcıklar veya küçük ülserler (ciddi vakalarda)
🚑 İlk Yardım ve Önleme:
- Soğuk ve nemli ortamdan uzak durulmalı,
- Etkilenen bölge ısıtılmalı ve sürtünmeden kaçınılmalı,
- Eldiven, çorap ve uygun giysi ile korunmalı,
- Kaşıntı ve tahriş için cildi tahriş etmeyen nemlendirici ürünler kullanılmalıdır.
C) Rüzgârlı Havada Çalışma
Rüzgârlı hava, inşaat sektörü başta olmak üzere yüksek yerlerde veya açık alanlarda çalışanlar için güvenlik risklerini artırmaktadır. Rüzgâr; düşme, dengesizlik, ekipman ve malzeme kontrolünün kaybedilmesi gibi risklere yol açabilmekte ve ayrıca düşük sıcaklıkta vücudun hissettiği soğuğu artırarak rüzgâr kaynaklı soğuk stresi riskini yükseltebilmektedir.
Rüzgârlı koşullarda görüş kaybı, iletişim zorlukları ve uçan malzemelerden kaynaklı yaralanmalar da sıkça görülmektedir. Çalışanların korunması için rüzgârın şiddeti ve yönü dikkate alınmalı ve çalışma ortamı ve iş organizasyonunun tasarımı, rüzgâr hızına uygun güvenlik önlemlerinin alınması, ekipmanların sabitlenmesi ve kişisel koruyucu donanımların kullanımı gibi unsurlar değerlendirilmelidir.
Düşme ve Dengesizlik
Kuvvetli rüzgâr, özellikle yüksekte çalışanların dengesini bozmakta ve düşme riskini artırabilmektedir. Ayrıca uygun şekilde sabitlenmemiş platformlar, merdivenler vb. araç ve teçhizat kaynaklı ya da vinç, yükseltilebilir iş platformları vb. ekipman faaliyetleri sırasında rüzgârın etkisi sonucu çökme ve devrilme gibi ciddi iş kazaları yaşanabilmektedir.
✅ Önleme:
- Rüzgârın şiddeti yüksekse çalışma ertelenmeli veya durdurulmalı,
- Yüksekte çalışma toplu koruma ile güvenli hale getirilmeli ve gerekli durumlarda emniyet kemeri ve uygun bağlantı araçları kullanılmalı,
- Sabit ve güvenli platformlar oluşturulmalı,
- Malzemeler ve ekipmanlar sağlam şekilde sabitlenmelidir.
Rüzgâr Kaynaklı Soğuk Stresi
Soğuk havada rüzgâr, vücudun hissettiği sıcaklığı düşürerek vücut ısısının daha hızlı kaybolmasına yol açmakta olup bu durum hipotermi ve soğuğa bağlı diğer rahatsızlıkların riskini artırmaktadır.
✅ Önleme:
- Mola alanları rüzgâr geçirmeyen veya korunmuş alanlar şeklinde planlanmalı
- Eller ve ayaklar için eldiven ve kalın çoraplar giyilmeli,
- Rüzgârlı ortamda koruyucu giysi ve rüzgâr geçirmez katmanlar kullanılmalı,
- Soğuk ve rüzgâr etkisine uzun süre maruz kalınmamasına dikkat edilmelidir.
Toz, Partikül ve Malzeme Taşınması
Kuvvetli rüzgâr özellikle açık alanlarda toz, kum veya hafif/yüzeyi geniş malzemelerin taşınmasına neden olabilmektedir. Bu durum göz, cilt ve solunum yolu sağlığı için risk oluşturmakta ve çarpma, fırlama şeklinde iş kazalarının olasılığını artırmaktadır.
✅ Önleme:
- Malzemeler güvenli şekilde sabitlenmeli ve kaldırma/taşıma sırasında rüzgâr yönü ve şiddeti dikkate alınmalı,
- Rüzgârlı günlerde yüksekte malzeme taşınması sınırlandırılmalı ve ertelenmeli,
- Göz ve solunum koruyucu kullanımı değerlendirilmeli,
- Açık alanlarda çalışanlar rüzgârlı hava koşulları hakkında uyarılmalı ve eğitimlerle bilgilendirilmelidir.