İş Kazaları
İş kazaları; çalışanların işleri kapsamında yürüttükleri faaliyetler sırasında, önceden planlanmamış ve istenmeyen durumlar sonucu meydana gelen yaralanma, hastalık ya da ölümle sonuçlanabilen olaylar olarak değerlendirilmekte ve yalnızda çalışan özelinde (bireysel) değil, kurumsal ve toplumsal düzeyde de ciddi etkiler doğurmaktadır. Uygun önlemler ve stratejilerle büyük ölçüde önlenebilen iş kazaları, gerekli planlamaların yapılmaması ve aksiyonların alınmaması sebebiyle her yıl dünya çapında büyük kayıplara neden olmaktadır.
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tahminlerine göre, her yıl yaklaşık üç milyon çalışan iş kazaları ve meslek hastalıkları nedeniyle hayatını kaybetmektedir. Bu ölümlerin büyük çoğunluğu meslek hastalıklarından (% 89) ve yaklaşık % 11’i de iş kazalarından kaynaklanmaktadır. Ayrıca 395 milyon çalışanın yaralanma ile sonuçlanan iş kazalarına maruz kaldığı görülmektedir. İnşaat sektörü ile birlikte tarım, ormancılık, balıkçılık ve imalat en tehlikeli sektörler arasında yer almakta ve bu sektörler; yılda 200.000 ölümlü iş kazasına diğer bir ifadeyle iş kazası sonucu tüm ölümlerin yüzde 63’üne neden olmaktadır.
Can kaybı ve yaralanmaların dışında iş kazaları kısa ve uzun vadede pek çok mali yüke de neden olmaktadır. Genel olarak iş kazasına bağlı maliyetler; görünür (doğrudan) ve görünmez (dolaylı) maliyetler şeklinde iki grupta incelenebilmektedir. Görünür maliyetler, genellikle doğrudan ölçülebilen, kayıt altına alınan ve hemen fark edilen ekonomik kayıplardır. Bu maliyetler arasında kazaya uğrayan çalışanın tıbbi tedavi giderleri, iş göremezlik süresine bağlı olarak ödenen maaşlar veya tazminatlar, sigorta primleri, hasar gören ekipmanların tamiri ya da yenilenmesi, üretim sürecinde yaşanan aksaklıklar ve duraksamalar gibi unsurlar yer almaktadır. Ayrıca ilgili kurumlar tarafından kesilen idari para cezaları ve yasal süreçlerden doğan harcamalar da bu gruba dâhildir. Görünmez maliyetler ise genellikle olaydan sonra uzun vadede ortaya çıkan kayıplardır. Bu maliyetlere çalışanların motivasyon kaybı, iş gücü devrinin artması, yeni personel bulma ve eğitim giderleri, firma itibarının zedelenmesi ve müşteri güveninin azalması örnek verilebilir. Bu tür maliyetler, firmaların kurumsal yapısını ve sürdürülebilirliği etkilemesi sebebiyle görünür maliyetlerden çok daha büyük olabilmektedir. ILO’ya göre, iş kazaları ve meslek hastalıklarının küresel ekonomiye yıllık maliyeti, dünya gayri safi yurt içi hasılasının (GSYİH) yaklaşık % 4’üne denk gelmektedir.
İnşaat sektörü, küresel ölçekte istihdamın büyük bir bölümünü oluşturan ve ekonomiye önemli katkılar sağlayan stratejik sektörlerden biridir. Ancak aynı zamanda, iş sağlığı ve güvenliği bakımından da en yüksek risk barındıran alanlardan biri olmasıyla dikkat çekmektedir. ILO raporlarında da yer aldığı üzere inşaat sektörü, tüm sektörler arasında en fazla iş kazası ve ölümle sonuçlanan vakaların yaşandığı sektörler arasındadır. ILO verilerine göre, ekonomik olarak gelişmiş ülkelerde, inşaat çalışanlarının işyerinde ölümcül bir kaza geçirme olasılığı diğer çalışanlara kıyasla 3 ila 4 kat daha fazladır. Daha az gelişmiş ülkelerde ise bu risk 3 ila 6 kat daha fazladır. Nitekim ülkemizde de benzer durum görülmekte ve hem mortalite hızı hem de iş yeri ve çalışan sayısı oranına kıyasla ölüm oranındaki yükseklik, bu durumu teyit etmektedir.
200’den fazla alt sektörü canlı tutma, mal ve hizmete talep oluşturma potansiyeli ile lokomotif sektör olma özelliğini koruyan ülkemiz inşaat sektörünün, son çeyrekte hem iş yeri hem de çalışan sayısı bakımından büyük gelişim gösterdiği görülmektedir. Nitekim inşaat sektöründe 2000'li yılların başında yüz bin civarı inşaat işyerinde yaklaşık yedi yüz bin çalışan istihdam edilmekteyken, gelinen noktada 2023 yılı itibarıyla inşaat işyeri sayısının 223.912'ye ve bu işyerlerinde istihdam edilen çalışan sayısının 1.928.297'ye ulaştığı görülmektedir. Aşağıdaki grafiklerde sektörün 2013 yılı ve sonrası çalışan ve iş yeri sayısı değişimleri görülmektedir.
İnşaat Sektörü Çalışan Sayıları (2013-2023)
İnşaat Sektörü İş yeri Sayıları (2013-2023)
İnşaat sektöründe meydana gelen iş kazaları sonucunda her yıl çok sayıda çalışan yaralanmakta ve hayatını kaybetmektedir. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) istatistiklerine göre 2023 yılında ülkemizde 681.401 iş kazalı gerçekleşmiş olup bu kazalıların 82.111'i (% 12,1) inşaat sektöründe meydana gelmiştir. İş kazaları sonucunda tüm sektörlerde meydana gelen 1.966 ölümün ise 552'si (% 28,1) inşaat sektöründe gerçekleşmiştir. Ölümlü kazalıların yüz bin çalışanda oranını ifade eden mortalite hızı 28,6; ölümlü kazalıların tüm kazalılara binde oranını ifade eden fatalite hızı ise 6,7'dir. Aşağıdaki grafiklerde sektörün 2013 yılı ve sonrası iş kazalı ve ölümlü sayısı ile mortalite ve fatalite hız değişimleri görülmektedir.
İnşaat Sektöründe İş Kazalı Sayıları (2013-2023)
İnşaat Sektöründe Ölümlü Sayıları (2013-2023)
İnşaat Sektöründe Mortalite ve Fatalite Hızları (2013-2023)
İnşaat sektöründe meydana gelen iş kazaları işgöremezlik durumu açısından incelendiğinde; SGK 2023 yılı istatistikleri kapsamında sektörde iş kazası geçiren toplam 82.111 sigortalıdan 52.428'sinin (% 64) kaza günü tekrar iş başı yaptığı görülmektedir. Kaza günü tekrar iş başı yapan sigortalı bakımından; inşaat sektörü dışındaki diğer tüm sektörler (% 57) ile kıyaslama yapıldığında ise inşaat sektöründe kaza günü iş başı oranının daha yüksek olduğu gözlemlenmektedir. Diğer bir taraftan inşaat sektöründe iş kazası geçiren sigortalıların yaklaşık % 23'ünü oluşturan 19.210 çalışanın ise geçirdikleri iş kazası sonucunda 5 gün ve daha fazla sürelerde işgöremez hale geldiği görülmektedir.
Aşağıda yer alan grafikte 2023 yılı SGK istatistikleri doğrultusunda, inşaat sektörü iş kazalarının işgöremezlik sürelerine göre dağılımına yer verilmektedir.
İnşaat sektöründe 2023 yılında meydana gelen iş kazalarının faaliyet koluna göre dağılımına bakıldığında; iş kazalarının yarısından çoğunun (% 56) bina inşaatlarında (NACE 41), yaklaşık üçte birinin (% 32,3) bina dışı yapıların inşaatında (NACE 42), % 11,7’sinin ise özel inşaat faaliyetlerinde yaşandığı görülmektedir. Can kayıpları açısından bina inşaatlarında 316 (% 57,3), bina dışı yapıların inşaatında 120 (% 21,7) ve özel inşaat faaliyetlerinde 116 (% 21) çalışan hayatını kaybetmiştir. Aşağıdaki tabloda 2023 yılı faaliyet kollarına dair veriler görülmektedir.
2023 yılı inşaat sektörü iş kazası verileri il bazında dikkate alındığında; iş yeri ve çalışan sayısındaki yoğunluğun da etkisiyle İstanbul 22.541 iş kazalı (% 28) sayısı ile açık ara ilk sırada yer almaktadır. İstanbul’un ardından sırasıyla Mersin (11.669), Ankara (5.342), İzmir (4.022) ve Antalya (2.869) en çok iş kazalının görüldüğü illerimizdir. Ölümlü sayıları bakımından da İstanbul (% 22) ilk sıradadır. Veriler, iş kazası geçiren sigortalı sayısının toplam sigortalı sayısına oranı göz önüne alınarak incelendiğinde ise il sıralamaları yıl bazında değişiklik gösterebilmektedir. Aşağıdaki tabloda örnek olarak 2017 yılı kapsamında ilk 5 ilin sıralaması görülmektedir.
Tabloda görüldüğü üzere, iş kazası geçiren sigortalı sayısının toplam sigortalı sayısına oranı dikkate alındığında Bayburt, Artvin ve Kütahya gibi illerimizin de ön sıralarda yer aldıkları görülmektedir. İş kazası geçiren sigortalı sayıları açısından ilk 5 il (İstanbul, İzmir, Ankara, Kocaeli ve Bursa) istihdam ve iş kazalı sayılarında üst sıralarda yer almalarına rağmen iş kazası geçiren sigortalı sayılarının toplam sigortalı sayılarına oranı dikkate alındığında sırasıyla 3, 4, 12, 27 ve 16. sıralarda bulunmaktadır.
İş kazalılar yaş bakımından incelendiğinde ise kazaya maruz kalan çalışanların yaklaşık yarısının (39.909) 20-34 yaş aralığında olduğu; can kayıplarında ise 35-49 yaş aralığının yaklaşık üçte bir oranla ilk sırada yer aldığı görülmektedir.
Sektörde meydana gelen iş kazası tipleri de dikkat çekmektedir. Yüksekten düşme şeklinde iş kazaları, inşaat sektöründe en sık karşılaşılan ve can kaybına en çok neden olan kaza tipidir. 2023 yılında meydana gelen iş kazalarının yaklaşık dörtte birinden fazlasının (21.446) düşme şeklinde meydana geldiği görülmektedir. Can kayıpları açısından 2013 ve 2023 yılları arasındaki analiz sonuçlarına bakıldığında, yine düşme sonucu ölümlerin yüksek bir oranla (% 40,7) ilk sırada olduğu gözlemlenmektedir. Yüksekten düşme dışında önde gelen diğer ölümlü kaza tipleri arasında; araç ve iş makinası kaynaklı kazalar (% 16,9), sağlık sorunları (% 13,5), malzeme ve ekipman kaynaklı kazalar (% 9,5), elektrik çarpması (% 5,4), göçük ve çökme (% 4,4) ile yangın ve patlama (% 1) yer almaktadır. Aşağıdaki grafikte 2023 yılında meydana gelen ölümlü kaza tiplerinin dağılımları görülmektedir.
Yüksekten düşme şeklinde iş kazalarının alt kategorilerinde ise ilk 5 düşme sınıfı tüm düşme kazalarının yaklaşık dörtte üçüne tekabül etmektedir. Bu düşme sınıfları; kat kenarından düşme, yapı içi boşluklardan düşme, cephe iskelelerinden düşme, çatılardan düşme ve kalıplardan düşmedir.
Yıl bazında sıralamalar değişebilmekle birlikte kat kenarından düşme genel olarak en yaygın düşme alt sınıfıdır ve yapı açık kenarları ile balkonlardan düşme şeklinde meydana gelmekte olup, düşme sırasında öne çıkan faaliyetler arasında kata malzeme alma/indirme, duvar örme ve sıva işi yer almaktadır. Yapı içi boşluklardan düşme, asansör boşlukları başta olmak üzere merdiven boşlukları, havalandırma ve diğer şaft boşluklarından düşmelerdir. Cephe iskelelerinden düşme, sıva ve mantolama işleri esnasında yaşanmakta olup malzeme alımı, bina ve iskele arası geçişler ile iskele sökümü can kaybına neden olan bazı durumlardır. Çatılardan düşme, montaj ve tamirat işleri sırasında kırılgan ya da sabit olmayan yüzeylere basma başta olmak üzere, kayma ve rüzgârın etkisiyle malzeme çarpması gibi nedenler ile yaşanmaktadır. Çatı kenarlarının yanı sıra aydınlatma boşluklarından (ışıklıklar) düşmeler de söz konusudur. Kalıplardan düşme ise kalıp işleri esnasında ve özellikle kalıpların kurulumu ve sökümü sırasında yaşanan düşmelerdir.
Aşağıdaki grafikte 2023 yılında meydana gelen düşme şeklinde ölümlü kaza tiplerinin alt kategorileri görülmektedir.
Sektörel iş kazaları ile ilgili daha fazla bilgi için web sitemiz 'İstatistikler' bölümü ile ‘Yayınlar’ bölümünde yer alan infografik ve sunumlardan faydalanabilirsiniz.